بازیافت کاغذ فرآیندی است که طی آن, از کاغذ های مصرف شده برای تولید کاغذ های جدید استفاده می شود. در این فرآیند از مواد شیمیایی و تجهیزات صنعتی خاصی استفاده شده و در کشور های توسعه یافته یک صنعت پر سود به حساب می آید. ما برای گسترش فرهنگ بازیافت باید از خانه هایمان شروع کنیم و آن را به مطالبه ملی تبدیل کنیم.
تاریخچه کاغذ و بازیافت کاغذ
چینی ها نخستین مردمانی بودند که از کاغذ استفاده کردند؛ حدود یک قرن پس از میلاد مسیح, چینی ها موفق به ساخت اولین کاغذ ها شدند. این دانش سپس به ژاپن منتقل شد و به تدریج در سراسر جهان گسترش یافت. بازیافت کاغذ از دیر باز در جهان انجام می شده و وجود کارگاه های کاغذ سازی که از کاغذ های دست دوم استفاده می کردند تا کاغذ های نو بسازند, گواهی بر این مدعا است.
چرا بازیافت کاغذ؟
یکی از پر مصرف ترین اقلام لوازم التحریر کاغذ است. کاغذ ها هر روز به میزان زیادی خرید و فروش شده و استفاده می شود. سرنوشت هر کاغذی که خریده می شود در نهایت سطل زباله است. سالانه هزینه های زیادی بابت تولید کاغذ از چوب درختان صرف شده و درخت های زیادی قطع می شود. ما می توانیم با بازیافت کاغذ هایی که یک بار مصرف شده اند, جلوی قطع درختان و جنگل زدایی ها را گرفته و همچنین از زباله هایمان پول استخراج کنیم.
قطعا هزینه های مربوط به بازیافت کاغذ مصرف شده, کمتر از تولید کاغذ های نو است. چرا که در این فرآیند فقط نیاز است تا ابتدا کاغذ های باطله را به خمیر تبدیل کرده و رنگ آن ها بزداییم و سپس مجددا آن ها را به کاغذ های جدید تبدیل کنیم. اما در تولید کاغذ های نو, نیاز است تا ابتدا درختان قطع شده و سپس چوب ها برش زده شده و به کارخانه ها منتقل شود؛ در آنجا با استفاده از فرآیند های شیمیایی متعدد, کاغذ های جدید تولید شده و بسته بندی شود.
در حقیقت, آنچه تفاوت اساسی بین بازیافت کاغذ و تولید کاغذ های نو است, داشتن خمیر اولیه در فرآیند بازیافت و نداشتن آن در تولید کاغذ های نو است. اگر هزینه های جمع آوری کاغذ باطله ها و انتقال آن ها به کارخانه بازیافت را معادل با هزینه قطع درختان و انتقال آن ها به کارخانه در نظر بگیریم, باز هم بازیافت کاغذ ارزان تر است. چرا که به لحاظ شیمیایی, فرآیند رنگبری از کاغذ باطله ها خیلی ارزان تر از تولید کاغذ های نو از چوب درختان است.
از طرف دیگر, بازیافت کاغذ باطله ها دو فایده دیگر هم دارد؛ اول اینکه از تولید زباله های بیشتر جلوگیری می شود و دیگری اینکه از قطع درختان جلوگیری شده و این خودش به تنهایی یک مزیت بسیار بزرگ به حساب می آید. بازیافت این دور ریختنی ارزشمند, خود یک صنعت و تجارت پر سود است که در بسیاری از کشور های جهان رونق دارد.
بازیافت کاغذ در ایران و جهان
اولین کارخانه بازیافت کاغذ در ایران در سال 1333 تاسیس شد؛ سه سال بعد در سال 1336 دو کارخانه ساخت مقوا هم به این مجموعه افزوده شد و برای اولین بار در ایران, کاغذ باطله ها به جای محل های دفن زباله, از کارخانه های صنعتی سر در آوردند.
بر اساس گزارشی از سازمان بازیافت ایران، میزان بازیافت کاغذ و مقوا در حدود 186 هزار تن در سال تخمین زده شده. بر اساس آمارهایی که توسط مراجع جهانی داده شده، روزانه در حدود 5/3 ميليون تن زباله در سراسر دنيا توليد مي‌شود که سهم کشور ما در توليد آن, در حدود 40 هزار تن در روز است. از این میزان به طور میانگین, 9 درصد آن کاغذ و مقوا است.
ما می توانیم با بازیافت تنها 25 درصد کاغذ باطله هایمان, جلوی قطع یک میلیون و هفتصد هزار درخت را بگیریم و صد هزار تن, کاغذ بازیافتی تهیه کنیم. کشور آمریکا سالانه میزان بسیار زیادی کاغذ مصرف می کند؛ از مجموع 521 کارخانه کاغذ سازی در این کشور, 450 کارخانه از کاغذ باطله ها به عنوان خوراک اولیه استفاده می کنند.
جالب است بدانید که در این کشور, روزنامه ها حق استفاده از کاغذ نو را نداشته و طبق قانون, فقط مجازند از کاغذ های بازیافتی برای تولیداتشان استفاده کنند. همچنین ادارات دولتی این کشور موظف اند تا 60 درصد کاغذ مورد نیازشان را از کاغذ های بازیافتی خریداری کنند. در سایر کشور های جهان نیز به بازیافت کاغذ اهمیت ویژه ای داده شده.
کشور هند سالانه 50 درصد از کاغذ های مصرفی خود را بازیافت می کند؛ در کشور هلند, ژاپن و سوئیس هم وضع به همین منوال است و تقریبا نیمی از کاغذ باطله ها, بازیافت شده و مجددا استفاده می شود.
در ایران, بر اساس یک سری گزارش های غیر رسمی, سالانه بالغ بر یک و نیم میلیون تن کاغذ مصرف می شود؛ از این میزان, تنها 30 درصد تولید داخل بوده و بقیه آن وارداتی است. از این 30 درصد تولید داخل, میزان بسیار زیادی از آن, کاغذ های نو را تشکیل داده و کاغذ های بازیافتی, سهم بسیار کوچکتری را به خود اختصاص می دهد.
بازیافت کاغذ چگونه انجام می شود؟
به طور کلی می توان گفت که بازیافت کاغذ در هفت مرحله انجام می شود:
مرحله اول،جمع آوری
در اولین مرحله, نیاز است تا کاغذ باطله ها از سطح شهر و همچنین از زباله های شهری جدا شود. برای این منظور, شهرداری ها دو رویکرد اتخاذ کرده اند. یکی استفاده از مراکز جمع آوری کاغذ باطله ها و دیگری جدا کردن کاغذ از زباله های شهری است. کاغذ های باطله از سراسر نقاط شهری جمع آوری شده و توسط کامیون هایی به کارخانه های بازیافت برده می شود.
البته در سال های اخیر, برخی مراکز غیر دولتی هم به این جمع پیوسته و از افراد عادی برای جمع آوری ضایعات کاغذ و کارتن شهری استفاده می کنند.
مرحله دوم،جداسازی
کاغذ باطله هایی که به کارخانه می رسد, انواع مختلفی دارد. در این مرحله بسته به جنس کاغذ ها, آن ها را به دسته های مختلف تقسیم بندی می کنند. در این مرحله برخی کاغذ ها از چرخه بازیافت خارج می شود. کاغذ های آلوده به مواد غذایی مثل کاغذ ساندویچ و یا کاغذ های آلوده مثل دستمال توالت ها و یا کاغذ هایی که بیش از حد به جوهر آلوده شده اند و همچنین کاغذ های بسیار قدیمی از چرخه خارج شده و دور ریخته می شوند.
مرحله سوم، خمیر سازی
کاغذ ها پس از جداسازی, وارد دستگاه خرد کن می شوند و در ابعاد بسیار کوچک خرد می شوند. خرده کاغذ ها سپس در دیگ های بزرگ آب داغ موسوم به pulper ریخته می شود, در این مرحله با افزودن برخی مواد شیمیایی, لایه های کاغذ از هم باز شده و تبدیل به خمیر کاغذی می شود. مواد شیمیایی باعث تجزیه کاغذ به سلولز شده و خمیر یکدستی تولید می شود.
خروجی این مرحله بیش از 90 درصد آب و مواد شیمیایی بوده و کمتر از 10 درصد خمیر سلولزی است. این خمیر سپس به درون صافی های خاصی ریخته می شود تا ضمن این که مقداری از آب آن گرفته می شود, ذرات چسب و جوهر و … نیز از آن خارج شود. آب جدا شده از آن تصفیه شده و مجدد به دیگ های آب جوش بر می گردد.
مرحله چهارم،جوهر زدایی
در این مرحله خمیر کاغذ وارد یک ظرف بزرگ شده و روی آب شناور می شود. این دستگاه همچنین هوا را به درون مخلوط می دمد تا مخلوط شدن مواد شیمیایی با خمیر کاغذ تسریع شود. با استفاده از مواد شیمیایی که به این دیگ افزوده می شود, رنگ و جوهر از خمیر کاغذ جدا شده و یک خمیر یک دست و سفید رنگ ایجاد می شود. این مواد شیمیایی, عموما مواد اکسنده ای مثل پراکسید هیدروژن و … هستند که باعث از بین رفتن رنگ می شود.
مرحله پنجم،تولید کاغذ های جدید
در این مرحله, خمیر بدون رنگ را وارد دستگاه های حاوی غلطک های چرخان می کنند؛ در این دستگاه, با وارد کردن فشار, در هر مرحله از ضخامت خمیر ورودی کم می کنند. این قسمت همچنین به گرم کردن رول های در حال تولید می پردازد تا به تدریج از آب آن ها کاسته شده و خشک شوند. در این مرحله همچنین مقداری رنگ و نشاسته به کاغذ زده می شود تا رنگ سفید آن تقویت شده و کاغذ جلوه زیباتری پیدا کند.
در نهایت پس از طی مسیری تقریبا طولانی از بین رول های گرم متعدد, خمیر اولیه به رول های کاغذی بزرگ تبدیل می شود. البته بسته به نوع کارخانه, محصول نهایی می تواند کارتن یا مقوا هم باشد که البته باید ورودی مواد هم از همین جنس باشد.
مرحله ششم،برش زدن
در این مرحله, رول های بزرگ کاغذ, توسط تیغه های مکانیکی ربات های خودکار, در ابعاد کوچکتری بریده می شوند. این قطعات کوچک شده, برای استفاده کردن هنوز هم خیلی بزرگ هستند؛ بنابراین توسط ربات های دیگری به قطعات کوچکتر بریده شده و در نهایت به قسمت بسته بندی فرستاده می شوند.
مرحله هفتم، بسته بندی
در این مرحله, بسته به جنس کاغذ تولیدی و سایزی که به آن بریده شده اند, در بسته بندی های مشخصی پیچیده شده و آماده ارسال به بازار می شوند.
کاغذ به طور عادی می تواند تا 7 بار بازیافت شود و پس از آن, جنس کاغذ تولید شده از کیفیت خوبی برخوردار نخواهد بود. این کاغذ ها که امکان بازیافت ندارد را می توان در سایر صنایع استفاده کرد؛ برای مثال می توان از آن ها در تولید مقوا های مختلف به عنوان بسته بندی های کفش و سایر محصولات استفاده کرد و فقط نمی توان به عنوان کاغذ مجددا مورد استفاده قرار داد.
بر خلاف آنچه که احتمالا تا الان تصور کرده اید, فرآیند بازیافت کاغذ, چیز پیچیده ای نبوده و حتی خود شما می توانید در منزل این کار را انجام دهید. البته کیفیت کاغذ تولیدی شما به اندازه کاغذی که می خرید نیست؛ اما به عنوان یک سرگرمی ساده و البته آموزنده برای کودکان, می توانید این کار را انجام دهید.
بازیافت کاغذ در خانه
فرآیند مشابه با چیزی است که در کارخانه ها اتفاق می افتد؛ اما نیازی به آن دستگاه ها نداریم. وسایل مورد نیاز عبارتند از: مقداری کاغذ باطله یا دستمال کاغذی, مقداری آب, یک ظرف برای جوشاندن آب, یک تشت پلاستیکی, یک صافی, یک سینی بزرگ, یک وردنه چوبی یا چیزی شبیه به آن برای صاف کردن, مایع سفید کننده, دو قطعه پارچه برش خورده.
ابتدا کاغذ باطله ها را را تا اندازه ممکن خرد کرده و در ظرف پر از آب بریزید, سپس آن را روی شعله گذاشته و به آن حرارت دهید و آن را هم بزنید تا بافت کاغذ باز شده و در نهایت یک مخلوط خمیری شکل ایجاد شود. سپس مخلوط را به درون تشت بریزید و مقدار دیگری به آن آب بیفزایید و سعی کنید تا خمیر ایجاد شده را در آب پخش کنید. سپس مایع سفید کننده را به آن افزوده و به خوبی هم بزنید؛ و این کار را تا زمانی که رنگ خمیر کاغذ به سفید تبدیل شود ادامه دهید.
توجه داشته باشید که برای رعایت نکات ایمنی, لازم است تا به هنگام این کار از دستکش و ماسک استفاده کنید تا پوست و ریه های شما توسط بو و اکسندگی مایع سفید کننده اذیت نشود. پس از رنگبری از خمیر کاغذ, آن را به درون صافی برزید و سعی کنید تا جایی که ممکن است آب آن را بگیرید.
این خمیر آبگیری شده را داخل سینی پهن کرده و با وردنه آن را صاف کنید. در این مرحله اگر خمیر به راحتی پهن نشود می توانید میزان کمی آب به روی آن اسپری کنید تا نرم تر شود. پس از اینکه خمیر را به صورت یک صفحه در آوردید؛ آن را بردارید و روی پارچه خشک قرار دهید. روی سطح آن را یک پارچه دیگر گذاشته و این مجموعه را بین دو کتاب یا سطح چوبی یا … قرار دهید و بعد روی آن چند آجر, سنگ یا … قرار دهید تا تحت فشار قرار گیرد.
کاغذ شما پس از گذشت 4 تا 5 ساعت خشک می شود و شما می توانید از آن استفاده کنید.
فرهنگ سازی، لازمه توسعه بازیافت
یکی از علت های مهمی که باعث شده تا میزان بازیافت کاغذ در کشور ما کم باشد, نبود فرهنگ عمومی برای توجه به بازیافت است. البته نمی توان از کم کاری دولت هم چشم پوشی کرد؛ به هر حال کشور ما در این حوزه به خوبی کار نکرده و کارخانه های توسعه یافته و سیستم بازیافت صحیحی وجود ندارد. اما نقش مردم هم نادیده گرفتنی نیست و ما باید به آن توجه کنیم. از طرفی, ارائه خدمات دولتی, معمولا بر اساس میزان تقاضای جامعه تعیین می شود.
اگر همه مردم ما تفکیک زباله ها را جدی بگیرند و مصرانه به آن عمل کنند, قطعا شهرداری ها و سایر ارگان های دولتی هم به میدان آمده و عرصه برای کار جمعی فراهم می شود. ما باید ابتدا به فرهنگ سازی بپردازیم و توجه به بازیافت را در جامعه ایجاد کنیم تا بتوانیم در ادامه به توسعه آن و کسب ثروت از آن بپردازیم.
در این راستا باید برخی فعالیت ها توسط دولت و ارگان های دولتی و برخی فعالیت ها توسط بخش خصوصی انجام شود؛ در سال های گذشته, با بالا رفتن قیمت مواد اولیه صنعت پلاستیک و نایلون, شاهد رشد زباله جمع کنی شهری بودیم که البته یک معضل اجتماعی است و باید به فکر درمان آن بود؛ اما علت اصلی آن جالب توجه است. اگر دولت به راحتی خوراک کارخانجات کاغذ سازی را از منبع درختان جنگلی تهیه و تقدیم آن ها نکند و در عوض, برای ایجاد مجموعه های بازیافتی از آن ها حمایت کند, ما می توانیم شاهد رشد تلاش برای بازیافت کاغذ باشیم.
اینکه دولت به راحتی خوراک کارخانجات کاغذ سازی را با قطع درختان جنگلی فراهم می کند یک سمت ماجرا, و در سمت دیگر, عدم توسعه یافتگی سیستم جمع آوری و تفکیک زباله ها و نیز نبودن سازوکار های قانونی برای حمایت از بازیافت, باعث شده تا کشور ما نتواند در این زمینه به خوبی رشد کند. البته وجود دلالان هم مزید بر علت شده و این ناتوانی را تشدید کرده است.
نقش خانواده ها در گسترش فرهنگ بازیافت, نقشی بی بدیل بوده و باید به آن توجه شود. ما باید جداسازی و تفکیک زباله ها را از خانه شروع کنیم. این آگاهی جمعی باید ایجاد شود تا بتوانیم توسعه صنعت بازیافت را به یک مطالبه ملی تبدیل کنیم.
چشم انداز بازیافت کاغذ در ایران
کشور ما با داشتن میانگین ساعت مطالعه پایین جمعیت اش, سالانه به میزان زیادی کاغذ مصرف نمی کند که بخواهد به فکر توسعه صنعت بازیافت آن باشد. بر خلاف کاغذ, ما شاهد توسعه بسیار خوب بازیافت آهن و پلاستیک هستیم و این نشان می دهد که کشور ما پتانسیل رشد در زمینه بازیافت سایر مواد را نیز داراست اما برخی عوامل مثل در دسترس بودن مواد اولیه ارزان و نبود عزم جمعی برای بازیافت کاغذ, باعث شده تا این مسئله جدی گرفته نشود.
آنچه انتظار می رود, توسعه فرهنگ بازیافت و افزایش توجه عمومی به تفکیک زباله است. اما این که تا چه میزان محقق شود را نمی توان با قطعیت پیش بینی کرد. وجود کارتن جمع کن های سطح شهر, گرچه نشان از یک ناهنجاری اقتصادی است؛ اما می تواند به وضوح نشان دهد که این دور ریختنی ها, آنقدر هم بی ارزش نبوده و مثل گذشته به آن ها بی توجهی نمی شود.
امید است در سال های آینده و با توسعه فرهنگ عمومی و به میدان آمدن ارگان های دولتی و خصوصی, توجه به بازیافت بیش از پیش تقویت شده و به یک فرهنگ عمومی تبدیل شود.